(Ο Σπύρος Ασδραχάς, στο σπίτι του, στη Νέα Σμύρνη, 14-11-2014 φωτογρ. Αγγελικής Χριστοδούλου) Ένας βυζαντινός
στρατιώτης αιχμάλωτος των Αράβων, κέρδισε την ελευθερία του εντυπωσιάζοντας
τους δεσμώτες του με τις γνώσεις του στη γεωμετρία. Αντί να κομπάσει για τις
ικανότητές του, μίλησε με ενθουσιασμό για το δάσκαλό του που ζούσε στην
Κων/πολη φτωχός και αφανής, λάμποντας μονάχα με την επιστήμη του. Κάπως έτσι,
σαν το Λέοντα το Φιλόσοφο, φέρνει η μνήμη, πάντα με συγκίνηση, τη μορφή του
Δασκάλου Σπύρου Ι. Ασδραχά και πολύ
χαίρεται η ψυχή με κάθε ευκαιρία, (σαν τον αιχμάλωτο, παλιό μαθητή) να
αναφέρεται σ’ αυτόν. Τις γνώσεις, την εμπειρία, τις απαντήσεις σε κάθε αξίας
ερωτήματα, την οξύνοια, την ευαισθησία, την αγάπη για την παιδεία και τους
διδασκόμενους, το χιούμορ του… Πάνε τέσσερα χρόνια: 11
Δεκεμβρίου 2017, που ταξίδεψε στα νησιά
των Μακάρων. Εκ των κορυφαίων νεοελλήνων ιστορικών, ιδιαίτερο πεδίο
της έρευνάς του ήταν η οικονομική ιστορία. Κατέλιπε ένα πολυσχιδές έργο που
επεκτάθηκε και πέρα απ’ τη μελέτη των οικονομικών μηχανισμών, σε θέματα θεωρίας
της ιστορίας. Άφησε βαθύ αποτύπωμα στην ελληνική ιστορική επιστήμη. Και στην
ολοκληρούμενη επετειακή τούτη χρονιά, πολλές ήταν οι φορές που τον
επικαλεστήκαμε κι αναλογιστήκαμε τι θα είχε να πη και τι δρόμους έρευνας και
προσέγγισης των γεγονότων της Επανάστασης, να υποδείξει. Στήριξη και παρηγοριά
η καταφυγή στα βιβλία του κι από κει, η άρθρωση με προσοχή κι υψηλό αίσθημα
ευθύνης, απόψεων από όσα συνέλαβε κι εμπνέουν και μας καθοδηγούν στα σκοτεινά
που τραβάμε. Για
ένα συνέδριο, απ’ τα τόσα του συρμού, που διοργάνωσε η οικεία Περιφέρεια και
καλοπροαίρετα θελήσαμε να συμμετάσχομε, γράφτηκε το παρακάτω. Δεινοπάθησε απ’
τους διοργανωτές, τους γυρίσαμε την πλάτη και το προωθούμε σήμερα, τιμώντας τη
μνήμη του Δασκάλου. Σίγουρα θα είναι χρήσιμο για τους αφανείς, σιωπηλούς κι
ανήσυχους θεράποντες της Τοπικής Ιστορίας και το σημαντικό έργο τους, σε πείσμα
όλων εκείνων που κι ο Σ. Ασδραχάς, αγνοούσε … Σ.
ΑΣΔΡΑΧΑΣ & ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ Μιλώντας για τον
κορυφαίο ιστορικό μας, το Σ. Ασδραχά, συνειδητοποιούμε αίφνης έμφοβοι τους
κινδύνους της παρερμηνείας σε ένα τόσο πυκνό, βαθύ κι εκτεταμένο έργο, όπως το
δικό του και της ελλιπούς και κατώτερης της αξίας του, παρουσίασης στο
επιμέρους τμήμα του που επιλέξαμε. Ακόμη κι οι πολύ έντονες μνήμες της ισχυράς
προσωπικότητάς του, απ’ τη φιλία που μας συνέδεε και τις αξέχαστες προσωπικές
επαφές, συνιστούν πολύ υπολογίσιμες δυσχέρειες. Ο Σπύρος Ι. Ασδραχάς (1933-2017)Έλληνας
ιστορικός, με ιδιαίτερο πεδίο έρευνας την οικονομική ιστορία, πολυσχιδές έργο
επεκτεινόμενο και πέραν της μελέτης των οικονομικών μηχανισμών, σε θέματα
θεωρίας της ιστορίας, με πιο οικεία του τα λιγώτερο λαμπερά πρόσωπα, άφησε βαθύ αποτύπωμα στη νεοελληνική ιστορική
επιστήμη. Γεννήθηκε στο Αργοστόλι, έκαμε τις εγκύκλιες σπουδές κι απόκτησε πολύ
έντονα βιώματα στη Λευκάδα, όπου εκεί ήλθε σε πρώτην επαφή με την αρχειακήν ύλη
κι εργάστηκε στο Αρχειοφυλακείο της, έγραψε και γι’ αυτήν και τη νοσταλγούσε ώς
το τέλος της ζωής του. Ούτε θέλησε, ούτε έγινε τοπικός ιστορικός της· ‘‘Τα λίγα μου γραπτά για τη Λευκάδα και τους
δικούς της ανθρώπους δεν ανήκουν σε ένα ιστοριογραφικό σχέδιο καταμεριζόμενο σε
επιμέρους συμβολές, κατά κανόνα ελάσσονες, ενόψει της συγκρότησης της ιστορίας
της, αν και ορισμένα τους θα μπορούσαν να θεωρηθούν εκ των υστέρων ότι
προτίθενται να υπηρετήσουν αυτόν το σκοπό: η Λευκάδα και οι Λευκαδίτες ήταν,
όχι σε λίγες περιπτώσεις, μάλλον αφορμές για την υποτύπωση γενικεύσιμων
παρατηρήσεων που την ξεπερνούν και συγχρόνως τη χαρακτηρίζουν’’
(Πατριδογραφήματα, σσ. 28-29). Το
έντονο ενδιαφέρον του για την ιστορία του τόπου του, υπήρξε πολύπλευρο και
πολύμορφο (Ο Σ. Ασδραχάς στις λευκαδίτικες σπουδές διά βίου) : υποκίνηση
ερευνητών για μελέτη – δημοσίευση υλικού απ’ το Αρχειοφυλακείο, ερευνητικές
αποστολές απ’ το ΕΙΕ στη Λευκάδα, πρωτοστασία διοργάνωσης απ’ το ΚΝΕ/ΕΙΕ
Συμποσίου στη Λευκάδα για την Τοπική Ιστορία και το Ν. Σβορώνο (1997- Πρακτικά
όμως της Συνάντησης δεν εκδόθηκαν). Κατά τη γνώμη μας κορύφωση απετέλεσε η
επάξια και ταιριαστή τιμή απ’ την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, της έκδοσης το
2003 των μελετών του για το νησί στο βιβλίο ‘‘Πατριδογραφήματα’’ 22 μονογραφίες
450 σελίδων, με Σημειώσεις κι Ευρετήριο κατανεμημένες σε 3 ενότητες ‘‘οι δυό πρώτες (: Το ανθρώπινο πλέγμα,
Στον κόσμο της Παιδείας) είναι θεματολογικές
και η τρίτη,τα ερανίσματα, θα έλεγα ότι είναι ειδολογική· τα ζητούμενά της σε
σχέση με τις προηγούμενες είναι διαφορετικά, ανασύρουν τα γνωστά και δεν
θηρεύουν τα άγνωστα, διαφορετικοί συνεπώς είναι και οι τρόποι διαπραγμάτευσης – θαρρώ και της γραφής’’
(Πατριδογραφήματα, σ. 28). Αντί
Εισαγωγής εκεί, δίνει λίγες εξηγήσεις,
σχεδόν αποκλειστικά τεχνικές. Ως έμπρακτην εφαρμογή των απόψεών του για την
Τοπική Ιστορία, θα απαιτούσαν ειδική μελέτη, έξω και πάνω απ’ τα πλαίσια της
παρούσης. Με μια κρίσιμην επισήμανση, ότι ο Σ. Ασδραχάς συνέγραψε και σημαντικά
μελετήματα, καθ’ ολοκληρίαν εντασσόμενα στην πολιτισμικήν ιστορία (αν κι ο
ίδιος δήλωνε ότι δεν έγινε συστηματικός ιστορικός της παιδείας, του πολιτισμού,
Α σ. 26) εστιάζομε στη 14η, προτελευταία της 2ας , Στον
κόσμο της Παιδείας, με τίτλο: ‘‘Τοπική Ιστορία: η πολλαπλότητα των τεκμηρίων
της’’ (σσ. 243-252). Απ’ τη συμμετοχή του το 1994 στην τιμητικήν εκδήλωση για
τη Χαραμόγλειο Ειδική Λευκαδιακή Βιβλιοθήκη συνέγραψε ένα κείμενο για την
Τοπική Ιστορία και το δυνάμει Κέντρο Τεκμηρίωσης που προσέφερε στον τόπο του ο
ευπατρίδης εκείνος ευεργέτης. Ο ιστορικός μας έγραφε γι’ άλλους, ισχύει ωστόσο
πειστικά και για τον ίδιον, ότι ήταν της γενιάς που δεν πίστευε απλά στις
πολιτισμικές αξίες, αλλά και θεωρούσε ότι αυτές είναι κατορθώσιμες μέσα από την
κοινωνική μεταβολή. Με τη συγκροτημένη επιστημονική του σκέψη οραματιζόταν ένα
μεγάλο πολιτισμικό σχέδιο πάρα πολύ απλό και πραγματοποιήσιμο, με στόχο και
ικανό ‘‘να καλλιεργήσει την αυτοσυνειδησία και την ιστορικότητα που το κάθε
άτομο, όχι μόνο τα συλλογικά σώματα, θα ήταν ευκτέο να τις διαθέτουν’’
(Πατριδογραφήματα, σσ. 249-250) Πρώτη και θεμελιώδης
παραδοχή :Ο τόπος, δηλ. κάθε ιδιαίτερη πατρίδα, πόλη ή χωριό, φτιάχνει τη μνήμη
του μέσω της ιστορίας. Η ιστορία η τοπική γίνεται ενδιαφέρουσα δηλ. αξιόλογη,
διακριτή και σημαντική επιστημονική συνεισφορά, όταν δεν αυτοεπαναλαμβάνεται,
όταν δεν εστιάζει μόνο στα προνομιακά θέματα, τα αποκλειστικά πεδία
παρατήρησης, τους μεγάλους πρωταγωνιστές και τους πολιτικούς κ.λπ. αγώνες, αλλά
«ανακαλύπτει μαζί με τις πηγές και τις ποιότητες τις διάρκειες που συνυπάρχουν
με τα μεγάλα θέματα (…) ποιότητες και διάρκειες παράλληλες με τα μεγάλα αυτά
θέματα αλλά μη ταυτιζόμενες απολύτως μαζί
τους», ανασηματοδοτώντας «ανάμεσα
στα άλλα, τους όρους που θα της επιτρέπουν να γίνεται βιωματική» (Πατριδογραφήματα, σ.250). Και εδώ ξαφνικά και
απρόσμενα για ένα θετικόν επιστήμονα,
προκειμένου να επιτευχθεί η βιωματικότητα, ο Σπ.Ασδραχάς θέτει ως μία
προϋπόθεσή της, τη νοσταλγία. Και μάλιστα σε διπλή σύνδεση με τον τόπο και την
αναγκαιότητα της ελευθερίας. Για τη νοσταλγία, που δεν είναι η ρηχή και αφελής
συναισθηματική αγάπη της ιδιαίτερης πατρίδας, ο ιστορικός μας έχει χαρίσει και
ένα αξιοσημείωτο δοκίμιο: Νοσταλγία και γλώσσα, το 15ο στα: Iστορικά Aπεικάσματά του (σσ. 81-84).
Προοσμιζόμενος έγκαιρα (από το 1994) την ισοπεδωτική παγκοσμιοποίηση,
επισημαίνει «ακόμη η νοσταλγία δεν έχει
καταργηθεί παρά το βίαιο βομβαρδισμό από πολλαπλές εικόνες και επιθυμίες, που
μπορούν να μετατοπίσουν τις αναφορές του ιδανικού, τη μορφή του ίδιου του
ιδανικού» (ο.π.). Όταν αφυδατώνεται η
νοσταλγία, υποβαθμίζεται η συνολική ανάπτυξη των ιστορικών σπουδών, σε περίοδο
μάλιστα κατά την οποίαν η ιστορία γενικά δεν έχει πια την αίγλη που την
περιέβαλε, και τη διδακτική ικανότητα που της απέδιδαν στο παρελθόν (Αγγ.Λαΐου,
Στίβεν Ράνσιμαν: Ένας άνθρωπος που ποτέ δεν βαρέθηκε, αφιέρωμα στον σερ
Στ.Ράνσιμαν, εκδ.Γενναδείου, σ.43). Απολλυμένης της νοσταλγίας, της θέλησης και
επίμονης ενασχόλησης με τα λιγώτερο προβεβλημένα προνομιακά θέματα και τεκμήρια
κάθε ξεχωριστού μικρού-περιορισμένου τόπου, μετατοπίζονται οι αναφορές του
ιδανικού. Αλλάζει και αλλοιώνεται η μορφή του ίδιου του ιδανικού. Το υποκείμενο ενός Συνεδρίου στην πατρίδα του, τη Λευκάδα, ο τόπος και
οι άνθρωποί του, γράφει ο Σ. Ασδραχάς ότι ‘‘έδειξε
μιάν άλλη διάσταση των αναγκών που εκφράζονται με την τοπική ιστορία και
συγχρόνως αποτελούν το έδρασμά της: οι ανάγκες είναι ό,τι θεωρήσαμε ως
ψυχολογική προϋπόθεση της τοπικής ιστορίας, η ροπή δηλ. προς τη συγκρότηση μιάς
μνήμης που εκτείνεται μέσα στη μνήμη την προσωπική· το έδρασμα είναι ακριβώς
αυτή η συγκροτημένη μνήμη που περιμένει να έρθει κάποιος να την ξυπνήσει. Πρόκειται
για τα τεκμήρια της ιστορίας’’. Αναφέρει δε ως εύγλωττο δείγμα τρόπου με
τον οποίο μπορεί να συγκροτηθεί η μνήμη ενός τόπου, υψηλό δείγμα τοπικής συνείδησης και συνάμα συμπλήρωμα των αρχείων, των μουσείων, όλων τέλος των μνημείων,
τη Χαραμόγλειο Βιβλιοθήκη της Λευκάδας : ό,τι
έχει γραφεί για τη Λευκάδα και τους ανθρώπους της, ό,τι έχουν γράψει οι
τελευταίοι, το εντυπωσιακό και
πολύμορφο περιεχόμενο αυτής της βιβλιοθήκης. Ένα τέτοιο τεκμηριωτικό
κέντρο, το θεωρεί προϋπόθεση για κάθε
είδος τοπικής ιστορίας. Γιατί αυτό υποδεικνύει
με την ποικιλία του ένα πλήθος διασταυρώσεων στο οποίο μπορεί να οδηγήσει η
οργάνωση των περιεχομένων του, ικανών να διευρύνουν τους ορίζοντες μιάς τοπικής
ιστορίας που είναι μερίκευση της καθολικής (Ιστορικά Απεικάσματα, 38
Λευκαδιακά, σσ. 191-192). Ο ιστορικός μας θέτει
και γενικώτερα τις προϋποθέσεις καλλιέργειας, ανάπτυξης της τοπικής ιστορίας,
μιας προσπάθειας που χαρακτηρίζει και χρωματίζει πολύ έντονα η εντοπιότητα,το
τοπικό στοιχείο.Αυτές είναι : 1) η διατήρηση ακατάλυτων δεσμών των ανθρώπων με
το χώρο, 2) η κατάφαση-αποδοχή της συνέχειας, οικογενειακής και κοινωνικής, η
υπέρβαση του φόβου της καταγωγής. Αξιοσημείωτο είναι για έναν ιστορικό, που
πρόσεχε ιδιαίτερα και έδινε βαρύτητα στην εκπρεπή έκφραση, η αποφατική διατύπωση
των δυο παραπάνω προϋποθέσεων. Ο Σπ.Ασδραχάς δεν
παραλείπει να αναφέρει και τα αποτελέσματα της ενασχόλησης με την τοπική
ιστορία. Οι μονογραφίες που θα προκύψουν από αυτή κρίνονται ως θησαυροί ικανοί
να αποδεσμεύσουν «πνευματικές ικανότητες, συγκινησιακές ικανότητες, ευρετικές
ικανότητες, συνδυαστικές ικανότητες που θα μπορούν να μεταθέσουν την τοπική
ιστορία από το μέτριο χώρο, όπου την είχε τοποθετήσει η παραδοσιακή
ιστοριογραφία, σ’ ένα χώρο πειραματικό, στον οποίο θα είναι δυνατό η
εντοπιότητα να μεταλλαγεί σε
συγκινησιακό και συγχρόνως διανοητικό εργαλείο» (Πατριδογραφήματα,σ.251). Οι
συγκεντρώσεις τεκμηρίων, οι αποθησαυρίσεις τους και οι καταγραφές τους σε επίπεδο
τοπικής ιστορίας έχουν κατά τον σπουδαίον ιστορικό, πέραν της προφανούς συλλογικής αυτοσυνειδησιακής ωφέλειας-συγκίνησης
και μια δυναμική/προοδευτική τάση απελευθέρωσης
ικανοτήτων, πνευματικών-ευρετικών-συνδυαστικών που ανεβάζουν σε
ανώτερο, πιο ευυπόληπτο επίπεδο την
τοπικήν ιστορία, καθιστώντας την ιδιαίτερα χρήσιμο και αξιοποιήσιμο διανοητικό
εργαλείο. Αναμετρούμενος πάντοτε
με την πραγματικότητα, για το εφικτό σχεδίων και οραμάτων, ο ιστορικός θεωρεί
ότι τα παραπάνω απλώς φαίνονται δύσκολα, αλλά τα πιστεύει κατορθωτά με «απλώς
μια στοιχειώδη ορθοφροσύνη από την πλευρά όσων τους έχει πέσει ένα κομμάτι από
τη μεγάλη ευθύνη της παιδείας» (ό.π.). Ο Σπ.Ασδραχάς συνδέει για άλλη μια φορά
την ιστοριογραφία με την κοινωνία διαμέσου των εκπαιδευτικών. Καημός του από
την εποχή των μη υιοθετηθεισών προτάσεών του για το τμ.ιστορίας του Ιονίου
Παν/μίου, το ρίζωμα των περιφερειακών
πανεπιστημίων στον τόπο όπου τα έχουν εγκαθιδρύσει. Το παραέξω άνοιγμά τους, η αποδέσμευσή τους, όπως την αποκαλεί, από
τον στενό-αυστηρό επιστημονικό τους πυρήνα, θα μπορούσε να προσφέρει «μια
επιπλέον διάσταση στην καθόλου παιδεία, τη διάσταση που μπορεί να δώσει η
ιστορία ως πεδίο παρατήρησης αλλά και ως πεδίο βίωσης» (ό.π.) Με αφορμή την συμμετοχή
του σε εκδήλωση για ένα πρωτότυπο εγχείρημα-κληροδότημα ενός ευπατρίδη
συμπατριώτη και φίλου του, ο κορυφαίος μας ιστορικός ξεδίπλωσε σύντομα αλλά
αναλυτικά τις απόψεις του για την τοπικήν ιστορία. Ένα κομμάτι της ιστορίας,
στο οποίο με την ομολογημένη αλλά υψηλή νοσταλγία του, παραπληρωματικά και καθόλου τυχαία εθήτευε
και ο ίδιος, στο εκτεταμένο και πολυσήμαντο έργο του, που άρχιζε εδώ και 65
χρόνια. Αυτές οι απόψεις δεν είναι μόνο
κατασταλαγμένες αποτιμήσεις, αλλά ένα φιλόδοξον, όσο και πολύ απλό και
πραγματοποιήσιμο πολιτισμικό σχέδιό του. Το σχέδιο αυτό συνδέεται άρρηκτα με
την εκπαίδευση. Ξεκινά από την θήρα-εντοπισμό και συγκέντρωση-απομνημόνευση του
πιο ασήμαντου καθημερινού υλικού κάθε είδους «πώς γίνονταν πράγματα που έχουμε
δει και ίσως μισοξεχάσει». Το έργο τούτο επιφυλάσσει για τις χαμηλότερες
εκπαιδευτικές βαθμίδες. Μετά καλούνται οι χρήστες του, οι ιστορικοί, που έχουν
για δουλειά τους να ανασυγκροτούν τη συλλογική μνήμη (Πατριδογραφήματα,σ.249).
Με τη διαχυτική δράση των φορέων της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης μπορεί να
κατακτηθεί η υψηλότερη διάσταση της ιστορίας ως πεδίο βίωσης. Συνεπώς και οι
σύντομες και περιεκτικές απόψεις του Σπ.Ασδραχά για την τοπική ιστορία
παραμένουν και συνιστούν για μας πολύ
χρήσιμες υποθήκες. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σπύρος Ασδραχάς,Πατριδογραφήματα,έκδ. Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών, 2003 Σπύρος Ασδραχάς,Iστορικά Aπεικάσματα, εκδ. Θεμέλιο [Αθήνα
1995] Τριαντάφυλλος Ε.
Σκλαβενίτης, Ο Σπ. Ασδραχάς στις λευκαδίτικες σπουδές δια βίου, Ανάτ. περ.
Αρχειοτάξιο, τ. 20, Δεκ. 2018
|
