«Το Περιοδικό Πλανόδιον & Οι Συνεργάτες του», Πρακτικά Συνεδρίου 12-14/5/2022, επιστημονική επιμέλεια: Κατερίνα Κωστίου, Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας Αρχειακά Τεκμήρια – Τύπος, Παν/μιο Πατρών, Πάτρα 2023

 

Ο Γιάννης Πατίλης είναι ένας απ’ τους σημαντικότερους εν ζωή νεοέλληνες ποιητές κι ένας οξυδερκής, ευαίσθητος κι εγρήγορος πνευματικός άνθρωπος. Απ’ τις αρχές η κριτική έχει εντοπίσει κι αναδείξει τα χαρακτηριστικά της συγγραφικής ιδιοπροσωπίας του, την ειδολογική ταυτότητα της ποίησής του. Η κριτική σκέψη του Γιάννη τροφοδότησε και τροφοδοτεί τόσο το ποιητικό του έργον, όσο και τα κριτικά του κείμενα. ‘‘Ο χώρος που στέγασε και ενδεχομένως εξέθρεψε σε μεγάλο βαθμό την τόλμη και την ελευθερία που προσιδιάζει στην κριτική είναι κυρίως το Πλανόδιον. Ο κριτικός λόγος που καλλιεργήθηκε στο περιοδικό αφορά από τη μια μεριά τον ποιητικό λόγο και από την άλλη τις αξίες που διέπουν τους θεσμούς και τα ήθη της νεοελληνικής κοινωνίας’’ (Κ.Κωστίου, σσ. 353-354). Δεν μπορεί να προσπεραστεί το γεγονός ότι ‘‘ο Πατίλης σιωπά ως ποιητής για μια εικοσαετία, από το 1989 (ΓΚ) έως το 2009 (ΑΚ), διάστημα που κατά πολύ συμπίπτει με την έκδοση του περιοδικού Πλανόδιον’’ (Κ. Κωστίου, σ. 373 & υποσημ. 20 σ. 374). ‘‘Σφάξε το ένα πάθος – χρέος  να πιεί το αίμα το άλλο’’, για να παραλλάξομε τον Ν. Δ. Καρούζο… Το ‘‘Γιατί ένας ποιητής (: στη γόνιμη και δημιουργική περίοδο οικοδόμησης του έργου του) αποφασίζει να εμπλακεί (και πάλι ) σε μια μεγάλη περιπέτεια, που απαιτεί χρόνο και χρήμα’’, έχει λάβει μιαν ικανοποιητικήν απάντηση, τουλάχιστον ως προς το τί και πού δεν απέβλεπεν ο Γιάννης (σ. 24), προχωρώντας σε μια συστηματικήν, επιμελημένη κι από πάσης πλευράς άρτια προσπάθεια που έφερε στο φως 52 τεύχη – τόμους και βάσταξε κοντά τρεις δεκαετίες (1986-2012).

Ο Γ. Πατίλης είναι επίσης ‘‘ένας απ’ τους πιο αφοσιωμένους αναγνώστες και συλλέκτες λογοτεχνικών περιοδικών’’, προικισμένος με ‘‘συστηματικότητα και αρχειακή συνείδηση’’ (σ. 11, υποσημ. 3 και σ. 12). Θέλοντας να εξασφαλίσει το πλούσιο Αρχείο του περιοδικού πρωτίστως, ύστερα από συζητήσεις με το ΕΑΤΤ (Εργαστήριο Νεοελληνικής Φιλολογίας, Αρχειακά Τεκμήρια Τύπος : έστω και με διπλό Τ, δεν επιχειρείται μια τροποποίηση στο αρκτικόλεξο, να μην ανακαλεί συνειρμούς χούντας;…, του Παν/μίου Πατρών) παραχώρησε το Αρχείο του περιοδικού και μέγα μέρος των συλλογών και της βιβλιοθήκης του εκεί (ΕΑΤΤ). Αντίθετα με τα όσα γράφει (ότι η λογοτεχνία είναι νεκρή ή στην καλύτερη περίπτωση αργοπεθαίνει), για τις παν/μιακές Σχολές Λογοτεχνίας της Αμερικής κυρίως, ο Alvin Kernan, ο λήπτης της γενναίας αυτής δωρεάς, το Παν/μιο Πατρών και η ελλογιμώτατη καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας κ. Κατερίνα Κωστίου, Διευθύντρια του ΕΑΤΤ, με την υποδοχή και τοποθέτηση στα βιβλιοστάσια της δωρεάς Νικοπούλου -Πατίλη, προχώρησε και στη διοργάνωση Συνεδρίου με θέμα ‘‘το περιοδικόΠλανόδιον και οι συνεργάτες του’’, που, κατά πλειοψηφία των συνέδρων, διεξήχθη διαδικτυακά στις 12-14 Μαΐου 2022.

Με νέαν επιμέλεια των 24 εισηγήσεων – ανακοινώσεων, σε επτά καλά δομημένες ενότητες (Εκδοτικά- Τα πρόσωπα της κριτικής - Κριτική-Φιλολογία – Η θεωρία/Πολιτισμική κριτική/Η Αισθητική – Η ποίηση-η γλώσσα – Το Αρχείο – Οι απόγονοι-Οι επίγονοι), προσθήκη Εικονογραφικού Παραρτήματος και Ευρετηρίων, λιτά χωρίς ιδιότητες η αναφορά των ονομάτων των συνέδρων, εκδόθηκε πρόσφατα απ’ το Παν/μιο Πατρών ο πολυτελής τόμος, σχεδόν 500 σελίδων, με τον αυτό τίτλο. Και ήταν το ‘‘ευχαριστώ’’ στο δωρητή, η προσεγμένη παρακολούθηση, αξιολόγηση και περιγραφή της πορείας του Πλανοδίου στις τρεις δεκαετίες κυκλοφορίας του, η δικαία αποτίμηση του τί εκόμισε στα Γράμματά μας και τί άφησε ως παρακαταθήκες στους νεωτέρους. Η διακήρυξη προθέσεων και η διατύπωση απόψεων απ’ τον Γ. Πατίλη, ήδη απ’ το 1992, όπως ‘‘…Να αναχθείς από το σύμπτωμα στο φαινόμενο. Να αντιπληροφορήσεις. Καταργώντας τη διαφορά ανάμεσα σε παλιές και νέες ειδήσεις, ‘‘επίκαιρες’’ και ‘‘ανεπίκαιρες’’, σημαντικές και ασήμαντες, πολιτικές ή πολιτιστικές, καθώς και κάθε άλλη διάκριση που επιχειρεί να επιβάλλει μια εκ των προτέρων ταυτότητα στην πληροφόρηση, το Πλανόδιον, με τις λίγες δυνάμεις του, προσπάθησε- και προσπαθεί, επιλεκτικώς και ενδεικτικώς, να αντισταθεί και να αντισταθμίσει την αγοραία πληροφόρηση […] με την κριτική αντιπληροφόρηση … προϋποθέτοντας διαρκώς την κριτική των άλλων και εκτιθέμενο προγραμματικώς, με την κριτική του στην κριτική τους […] θα προσπαθεί, μέσα στον σάλαγο της αγοράς, να ενωτιστεί πρώτα απ’ όλα για την δική του πληρότητα των αισθήσεων, τα βαθύτερα και διαρκέστερα μηνύματα του καιρού μας’’(1992, 472, σ. 208, υποσημ. 2), είναι η επαναδιατύπωση σε μιντιακό περιβάλλον (εικόνα), της γενναίας ηρακλείτειας στάσης‧ ‘‘με τους Ουέλφους είμαι Γιβελίνος και με τους Γιβελίνους, Ουέλφος’’. Ποια άραγε να είναι η τρίτη επικαιροποίηση της θέσης (από ένα φανταστικό Πλανόδιον του 2024) της ψηφιακής ηλεκτρονικής ολοκληρωτικής επιβολής της πληροφορίας και της καλπάζουσας τεχνητής νοημοσύνης;

Κατά την ανάγνωση του τόμου, παρήλασαν απ’ τα μάτια και το νου, συνεργάτες και κείμενα, αναδείχτηκαν ζητήματα με παρεμβάσεις των Πλανοδίων, αποτιμήθηκαν και φωτίστηκαν μόνιμες στήλες: τα περίφημα ‘‘Θέματα’’, ερμηνεύτηκαν στάσεις του περιοδικού έναντι καταστάσεων και προβλημάτων της πνευματικής και πολιτικής ζωής. Σε ένα, κατά τη γνώμη του, αδύναμο κείμενο του Γιάννη για το μονοτονικό, ο Γ. Αράγης κάθισε κι έγραψε ‘‘απαντητικό’’ κείμενο, ‘‘με κίνδυνο να χαλάσει η σχέση μας. Σημειώνω: πρώτα ότι η απάντησή μου δημοσιεύτηκε στο Πλανόδιο, κι έπειτα, πως η σχέση μας δεν χάλασε … το να έχεις αρχές που είναι πάνω από τα προσωπικά σου αισθήματα δεν είναι συνηθισμένο’’ (σσ. 50-51). Χωρίς να τον εμποδίζει η συγκίνηση, ο Γ. Πατίλης μετέσχε στο Συνέδριο κι οι απόψεις – απαντήσεις του στις περιστάσεις που χρειάστηκε ή κλήθηκε να μιλήσει, ίσως απομαγνητοφωνούμενες, να είχαν θέση στον τόμο και λείπουν…     

Διαβάζοντας τις εισηγήσεις του Συνεδρίου στο νεοεκδοθέντα τόμο, με τις παραπομπές τους στα τεύχη του περιοδικού, γεννάται συχνά η επιθυμία αναδρομής στα κείμενα του Πλανοδίου, που τα χαρήκαμε όταν τα πρωτοδιαβάσαμε, καταστάλαξαν μέσα μας και να, που σύγχρονες ανάγκες τα επαναφέρουν στην αναγνωστικήν επιφάνειαν, επιβεβαιώνοντας τη διαχρονικήν αξία του Πλανοδίου.

Το Πλανόδιον, όπως ήδη αναφέρθηκε, ξεχώρισε και για την κριτική του στα πράγματα, θεσμούς και νοοτροπίες, τη συνεπή στάση του όλα τα χρόνια έκδοσής του, συναρθρώνοντας ως συλλογική έκφραση απόψεις που δεν ήταν απλώς μια διαφορετική, αντίθετη φωνή, αλλά ένας απρόβλεπτος, ενοχλητικός κι ‘‘ανεπιθύμητος’’ λόγος - αντίχτυπος ακόμη και σε ‘‘κανονισμένες’’, σικέ αντιπαραθέσεις‧ ‘‘Η άσκηση κριτικής συνιστά για τον εκδότη του Πλανοδίου κομβικό στόχο  ενός λογοτεχνικού περιοδικού ταυτότητας, έτσι όπως εκείνος το όρισε ως «μια έντυπη κοινωνία που ipsojure καλλιεργεί θύλακες αντίστασης στην τερατώδη ενσωμάτωση του γραπτού και προφορικού λόγου, η οποία επιχειρείται από τα μεγάλα ΜΜΕ» (σ. 13).

Ξεχωριστή εισήγηση και πυκνές αναφορές  υπάρχουν στον τόμο για τη μέσω του Πλανοδίου δράση του Τ. Παυλοστάθη, που ως γνωστόν το περιοδικό ξεκίνησε το 1^ο του τεύχ. με ποιήματά του. Για τον Γ. Πατίλη και τους ισχυρούς, για πάνω από μισόν αιώνα δεσμούς με τον τόπο μας, με πρώτην ευκαιρία, θα επανέλθομε εστιάζοντας στην ποίησή του. Πόσο εύστοχα κι αβίαστα συναντώνται, συγκλίνουν και συμπίπτουν κάποτε αναφορές των διαφόρων εισηγητών στο Συνέδριο ως προς τα χαρακτηριστικά και τις στοχεύσεις του περιοδικού. Απ’ τη συντονισμένη σε κοινή κατεύθυνση – προοπτική συνεργατών – κειμένων πορεία του Πλανοδίου, περνάμε στη σύγκλιση των εκτιμήσεων των Συνέδρων ως προς την αποτίμηση κι ανάδειξη της προσφοράς του. Για τις εντατικές, πολύχρονες κι ιδιαίτερα καρποφόρες δραστηριότητες, ευχόμαστε στην καθηγήτρια κ. Κ. Κωστίου που έχει περάσει κι απ’ τον τόπο μας (Σκαρίμπεια 2012) να συνεχίζει για πολλά πολλά χρόνια το σπουδαίο έργο της με τους άξιους συνεργάτες της.